P R O L O G
Malam nangitu, bangsa pukul walu kurang saparapat, di Gadung Balairungsari hudah banyak urang datangan. Sapalih hudah simpun dudukan di kursi nang batingkat-tingkat, babaris mahadap ampah ka panggung, nang lainnya paguni pina hanjaluran bulang-bulik kaluar-masuk kada karuan tampuh. Di situ ada arjabat, saniman, dusin, guru, kakanak sakulahan, tagal nang tabanyak bubuhan mahasiswa.
Di balakang panggung, Bang Dulah badirian di tatangah anak buahnya nang matan satadian hudah dudukan basila mangulilingi sidin. Kada barapa lawas lagi bubuhannya nangini—mahasiswa Jurusan Sendratasik—cagar batandik balinjang maudari panggung, mamainakan sandiwara “Lambu Mangkurat” nang naskahnya diulah Bang Dulah matan sabuting novelet ampun Jamal T. Suryanata dalam buku sidin nang dingarani Naga Runting.
“Nah, bubuhan nyawa-lah, kita ni sudah tuhuk latihan babulan-bulan,” jar Bang Dulah mamadahi anak buahnya. “Malam damini kasampatan bubuhan nyawa mun handak manampayakan kabisaan main di hadapan urang banyak. Jadi jangan mambari supan, musti main bubujuran!”
“Siap, Bang!” jar anak buahnya parak taimbai sabarataan manyahuti si sutradara.
“Sabuting lagi, lamunnya kaina bubuhan nyawa ada nang kadapati ingat lawan naskahnya, jangan sampai bubuhan nyawa kaliatan urang mun lagi kalumpanan. Ingat haja kalu nang kaya apa caranya?”
“Siap, Bang. Improvisasi!”
“Mantul…!!” jar Bang Dulah sambil manating ibu jari sidin dua balah tangan. Bubuhan anak buahnya asing-asingnya umpat manating ibu jari dua balah tangan jua sambil baucap, “Mantul…!!!”
Kada saapa, tadangar bunyi agung dicatuk sing nyaringan, tanda sandiwara parak bamula. Balalu hinip sabarataan. Limbah nangitu tadangar pulang pambawa acara mambacaakan ringkasan kisah nang cagar dimainakan. Tuntung kisah ringkas dibacaakan, panuntun basurak baampikan bunyi galu mahibaki Gadung Balairungsari. Ada nang baucap, “Hidup Sanggar Lintang Pukang!” Ada lagi nang manyambat sutradaranya, “Hidup Bang Dulah!” Ada jua nang batuhui atawa bacuit-cuit.
Babaya lampu di panggung dipajahi samunyaan, saitu-saini panuntun hinip sabarataan. Limbah nangitu tadangar gamalan wayang Banjar bunyi ancap kada bapapagatan, bunyi gadaguman garancayan nang kaya wayang kulit rahatan dikalahiakan dadalang di balakang kalir. Kada saapa, gamalan nang asalnya bunyi racap nangitu tadangar sasain baalun tunggal ikitan, hampai hilang kada tadangar lagi. Balalu disambung bunyi kanung nang dicatuk bagamat tunggal bigian. Lampu sorot dinyalaakan sahibar manarangi trap di panangahan panggung, nang diindaakan jadi mahligai raja. []
BABAK I
Hudah jadi kabiasaan di Karajaan Nagara Dipa nangini, tumatan jaman Maharaja Suryanata bahari, saban siang Sabtu raja musti mangumpulakan bubuhan patih, panganan, pangiwa, mantri, wan pambasar istana nang lainnya di sitiluhur. Antah nang ada parkara ganal atawa kada, musti damintu nang digawi di karajaan. Sakada-kadanya, raja handak batamuan wan bamakanan baimbayan.
Tagal, kamarian nangitu, Mahapatih Lambu Mangkurat baastilah dikiau saurangan haja mahadap Maharaja Suryaganggawangsa di sitiluhur. Ujar habar ti, raja handak bapandir ampat mata haja lawan sidin. Mahati Lambu Mangkurat, ngini musti ada parkara ganal nang handak dipandirakan raja lawan diinya. Tagal, sidin kada kawa jua mananangguhi parkara ganal nangapa nang pacang disurung raja kamarian nangitu. Jadi, sidin bahinip haja mahadang raja bapandir.
“Mamanda Lambu Mangkurat,” ujar Maharaja Suryaganggawangsa mambuka pandir. “Andika ni singhaja ulun kiau saurangan haja lantaran ada parkara rahasia nang kada patut ulun ungkai di urang banyak. Sabujurannnya ulun asa supan jua bapadah lawan andika lantaran parkara nangini manyangkut hidup ulun saurang. Tagal, lamunnya kada lawan andika, lawan siapa lagi ulun musti bakisah.”
“Wahai Syah Alam, paduka kada usah supan, kada sarana bakukuliman jua lawan diulun. Sambat haja, kisahakan haja, kada sarana bakukulitan lagi lawan diulun. Rahasia paduka ulun jaga, papadah paduka musti hamba junjung di kupala.”
“Mamanda Lambu Mangkurat,” ujar Maharaja Suryaganggawangsa pulang manyambung pamandiran. Suara sidin tadangar bagamat, bunyi saikit babarat. “Ngini parkara bibinian.”
“Akayah, paduka pacangan babini-ah?” Lambu Mangkurat takajut, balalu kalapasan pandir lantaran asa kahihimungan.
“Inggih, andika bujur, Mamanda.”
Lambu Mangkurat handak tatawa, tagal hancap ditahani sidin. Biar umur rajanya paguni liwar anumnya, kada patut jua mun sidin wani mananawaakan raja saurang. Tagal, dimapa Lambu Mangkurat katia kada handak lihum bapair lamun sidin saurang hudah liwar rancaknya manakunakan parkara nang sapasal ngini.
Kada sakali dua Lambu Mangkurat bawani manakuni raja, “Wahai Syah Alam, kadakah hudah wayahnya paduka handak babini? Anak siapa haja nang paduka handak ambil bini di dalam nagari nangini, musti hamba cariakan. Lamunnya paduka handak babini putri raja di karajaan lain, hamba siap jua malamarakan. Nang barapa-barapa haja banyaknya jujuran lawan parsalinnya, kada sarana paduka pikirakan. Harta karajaan wan paninggalan Abah Ampu Jatmika matan bahari kala labih pada mayu gasan samunyaan nangitu.”
Tagal, saban kalian Lambu Mangkurat manakuni parkara nangitu, saban kalian jua musti dijawab raja, “Nangapa nang andika pandirakan nangitu bujur haja wan ulun tarima. Tagal, lamunnya wayahini ulun ni baluman handak babini.”
Han, nangitu nang maulah Lambu Mangkurat kada kawa kada lihum saurangan. Asa handak manumpalakakan ada jua sidin, tagal katia kada patut pulang. Balalu sidin baranayai hudah, habis surah. Mahadang raja bapandir pulang.
“Mamanda Lambu Mangkurat, ulun tahu haja nangapa nang tapikir di kupala andika. Tagal, sakali ngini lain pada nang masi. Tangahari samalam, rahatan ulun lagi taguring, ulun bamimpi ditamui aruwah abah wan uma. Ujar sidin ti, ‘Wahai Anakda Suryaganggawangsa, lamunnya ikam handak babini jangan ikam maambil bini nang lain pada bibinian nang bangaran Dayang Diparaja.’ Nah, lantaran nangituam maka ulun singhaja mangiau andika saurangan haja ka sitiluhur ngini. Jadi, damini jua ulun titahakan lawan andika sampaya salalakasnya mancariiakan pacang bini ulun nangitu hampai tatamu. Tasarah andika dimapa caranya.”
Limbah mandangar kisah raja nangitu, balalu muha Lambu Mangkurat baubah pina mandam bagagasutan. Kadada lilihumannya lagi. Tagal, dalam hati sidin, titah raja musti dijunjung ditulusakan.
“Wahai Syah Alam,” jar Lambu Mangurat manyahuti, “titah paduka hamba junjung di atas kupala. Kahandak paduka salalakasnya musti hamba laksanaakan. Tagal, ampun maap haja, ulun minta waktu bapikir barang samalaman.”
“Mamanda Lambu Mangkurat, ulun ni ampun maap jua lamun cagar mangalihakan andika. Ulun kada pacangan hakun babini lamunnya kada lawan Dayang Diparaja nangitu. Jadi, siapakan nangapa haja nang andika parluakan.”
“Lamun damintu, wahai Syah Alam, ulun pamit handak bulik dahulu.”
Limbahnya Lambu Mangkurat bulik, Maharaja Suryaganggawangsa asa nyaman pahinakan. Tagal, Lambu Mangkurat makaam asa basamut kupala sidin mamikirakan. Lamunnya sidin hampai kada tadapat mancarii bibinian nang bangaran Dayang Diparaja nangitu, baarti Maharaja Suryaganggawangsa cagar kada babini saumuran. Lamun raja kada sing binian, baarti Karajaan Nagara Dipa pacangan kadada lagi baisian raja salawasan. Nangitu artinya, Karajaan Nagara Dipa cagar hancur kada karuan.
Malam arinya, Lambu Mangkurat paguni haja bapikir nang kaya apa caranya mancarii Dayang Diparaja hampai tatamu. Kaputingannya, balantak samalaman sidin kada baguguringan.
***
Sababak hudah tuntung. Bang Dulah pina himung bangat maliat anak buahnya nang hudah main liwar bagusnya di atas panggung. Bubuhan panuntun pina umpat himung jua, kadada nang basuara macam-macam wayah bubuhannya main tadi.
“Unda asa hapuk maliat bubuhan nyawa main tadi. Kadada nang pina tasalah-salah ucap, kadada jua nang taliat pina kalumpanan lawan naskah,” ujar Bang Dulah sambil manapuk ka balukuk Mardian nang main jadi Mahapatih Lambu Mangkurat.
Damintu jua lawan Sabirin nang wayahitu jadi Maharaja Suryaganggawangsa, balukuknya ditapuk Bang Dulah jua babarapa kali tanda sidin kahihimungan wan batarima kasih. Mardian wan Sabirin kada manyahuti, badudua unggut-unggut haja marga asa himung jua dipuji sutradaranya.
“Nah, di babak nang kadua kena unda baharap bubuhan nyawa main babagus lagi. Jangan sampai ada nang kaliatan pina janggal-lah. Lamunnya kena asa kada ingat lawan naskah, dimapa?”
“Siap, Bang. Improvisasi!” ujar Mardian wan Sabirin parak tapaimbai manyahuti.
“Bujur, nangitu sudah rumus kita. Nang kaya itu jua mun bubuhan Rendra atawa Putu Wijaya nang lagi main, musti improvisasi jua. Ngini sudah rumus urang main sandiwara matan sabaharian, mulai jaman Yunani atawa Romawi kuno.”
“Inggih, Bang. Siap, Bang.”
“Bagus! Tanapi, habis nangini unda kada banyak pender lagi. Bubuhan nyawa musti babisa-bisa sorang.”
Kada saapa, lampu sorot banyala pulang, mahindau ampah ka trap di subalah kanan panggung. Musik tadangar bunyi ingar nang kaya rahatan handak bamula di babak panambayan tadi. Sasar balawas sasar baalun, balalu tatinggal bunyi kanung haja nang dicatuk bagamat tunggal bigian. []
BERSAMBUNG